راه‌حل‌های بنیادین برای رفع آلودگی هوا منهای تعطیلی
فائقه بزاز
آلودگی هوا از چالش‌های بسیار مهم شهرهای بزرگ است. برای مقابله با این مشکل، باید اقداماتی در زمینه حمل‌ونقل، مدیریت پسماند و صنایع اتخاذ شود. آلودگی هوا هر ساله خسارت‌های جبران‌ناپذیری را برای بشریت به دنبال دارد. آلودگی هوا در حالی گریبان جوامع و دولت‌ها را گرفته که بسیاری از کارشناسان سوءمدیریت‌ها، مافیاهای پنهان و بی‌توجهی به محیط‌زیست را از عوامل مؤثر بر بروز این پدیده بحران‌آفرین و مرگ‌زا تلقی می‌کنند.
اما مهم‌ترین دلایلی که محققان و کارشناسان برای بروز این پدیده در آن به اجماع رسیده‌اند از قرار زیر است:
حمل‌ونقل یکی از بزرگ‌ترین منابع انتشار آلاینده‌های هوا در کلان‌شهرها است. خودروهای مستعمل و سوخت‌های ناقص در این خودروها و موتورسیکلت‌ها نقش مهمی در این زمینه دارند. دود اگزوز این وسایل نقلیه حاوی مواد شیمیایی و آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق، اکسید نیتروژن و مونوکسید کربن است.
فعالیت‌های صنعتی مانند تولید برق، تولید محصولات شیمیایی و پردازش مواد معدنی از جمله منابع مهم انتشار آلاینده‌های هوا هستند. این صنایع در فرآیند تولید خود، ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن و اکسیدهای گوگرد تولید می‌کنند که به آلودگی هوا دامن می‌زنند.
گرمایش جهانی یکی از عوامل مهم افزایش آلودگی هوا است. افزایش دما منجر به خشکسالی و آتش‌سوزی‌های گسترده می‌شود که باعث انتشار ذرات معلق و گازهای گلخانه‌ای می‌شود. همچنین گرمای هوا باعث تشدید اثرات آلاینده‌ها بر سلامت انسان می‌گردد.
سوزاندن زباله‌ها به روش‌های غیراصولی و غیرمجاز یکی از عوامل مهم آلودگی هوا در کلان‌شهرها است. در این فرآیند، مواد شیمیایی مضر و آلاینده‌هایی مانند سرب، جیوه، ذرات معلق و دی‌اکسید سولفور آزاد می‌شوند که می‌توانند سلامت انسان را به خطر بیندازند.
در همین رابطه توسعه حمل‌ونقل پاک می‌تواند به کاهش ترافیک و انتشار آلاینده‌ها کمک کند. همچنین، استفاده از خودروهای با استانداردهای آلایندگی بالاتر و افزایش مالیات بر خودروهای آلاینده می‌تواند اثرات مثبتی داشته باشد.
مدیریت صحیح پسماند و کاهش تولید زباله از طریق بازیافت و استفاده مجدد به کاهش آلودگی هوا ناشی از سوزاندن زباله کمک می‌کند. همچنین، استفاده از روش‌های دفن بهداشتی زباله که مانع انتشار آلاینده‌ها می‌شود، اهمیت دارد.
توسعه فناوری‌های پاک و استفاده از تجهیزات و فرآیندهای تولید کارآمد در صنایع می‌تواند به کاهش انتشار آلاینده‌ها کمک کند. همچنین، اعمال استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر برای صنایع و نظارت بر عملکرد آنها ضروری است.
کارشناسان چه می‌گویند؟
حمیدرضا سهرابی، کارشناس انرژی و عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی CNG هم در این زمینه می‌گوید: «آلایندگی هوا و منابع آلاینده در تمامی فصول وجود دارد، اما در فصول سرد با تغییرات جوی و بحث وارونگی هوا شاهد تشدید آلودگی هوا در کلان‌شهرها هستیم. در ایران نیز موضوع آلایندگی کلان‌شهرها بحران جدی در دو دهه اخیر بوده و سال‌به‌سال هم تشدید می‌شود. ضمن آنکه منابع آلاینده شامل صنایع، نیروگاه‌ها، مصارف خانگی و حمل‌ونقل است؛ اما سهم هر بخش در آلایندگی هوا، سهمی متفاوت است.»
به گفته این کارشناس انرژی، سهم مصارف خانگی با توجه به مصرف گاز در خانه‌ها در مقایسه با دیگر بخش‌ها در آلایندگی هوا، سهمی ناچیز است، زیرا صنایع و نیروگاه‌ها نیز در طول سال از سوخت گاز برای فعالیت بهره می‌برند؛ اما با توجه به ناترازی گاز در فصول سرد، مصرف گازوئیل و مازوت، با بخشی از مصرف گاز آنها جایگزین می‌شود که بسته به میزان گوگرد و کیفیت آنها، آلایندگی‌های محلی ایجاد می‌کنند. بااین‌حال، اگر سهم آلایندگی منابع مختلف را در سطح کلان و نه به‌صورت محلی، بررسی کنیم، بیشترین سهم آلایندگی هوا مربوط به بخش حمل‌ونقل است که این سهم بیش از ۷۰ درصد است و تنها حدود ۳۰ درصد از آلایندگی هوا به بخش‌های غیر حمل‌ونقل مثل نیروگاه‌ها، صنایع و مصارف خانگی و غیره بازمی‌گردد.
به گفته عضو هیئت‌مدیره انجمن سی‌ان‌جی در بخش حمل‌ونقل نیز عمده آلایندگی مربوط به بخش حمل‌ونقل زمینی است و سهم حمل‌ونقل هوائی و ریلی در آلایندگی هوا در مقایسه با سهم حمل‌ونقل زمینی بسیار ناچیز است. درواقع عمده آلایندگی هوا به مصرف بنزین و گازوئیل در بخش حمل‌ونقل عمومی و خودروهای سواری بازمی‌گردد.
سوخت بدون‌سرب اقدام ارزشمندی است
دكتر رضا ارجمندی، با اظهار به اینكه به حد كافی اطلاعات در مورد مسائل آلودگی هوای تهران و کلان‌شهرها از نظر علمی و فنی جمع‌آوری شده است، می‌گوید: «مطالعاتی شده و پژوهش‌هایی جمع‌آوری شده و دانشجویان دانشگاه‌ها در پایان‌نامه‌های دكترا و فوق‌لیسانس كه ارائه داده‌اند، مسائل همه روشن است و فقط باید توجه كرد تا به اجرای جدی برسد.»
وی بیشترین آلایندگی را مرتبط با حمل‌ونقل از جمله اتوبوس، مینی‌بوس، تاکسی‌ها و خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها دانست و عنوان می‌کند: «در این راستا موتورسیکلت‌های غیراستاندارد نقش زیادی دارد و امیدواریم برای استاندارد كردن موتورسیکلت‌های غیرفنی و اتومبیل‌های دودزا اقداماتی انجام شود».
عضو انجمن متخصصین محیط‌زیست ایران ضمن بیان اینكه هر وزارتخانه‌ای می‌خواهد خودش را از مسئله آلودگی هوا مبرا كند، ابراز داشت: «اینكه سوخت مطمئناً باکیفیت بالا می‌تواند در كاهش آلودگی اثر كند، شكی نیست همچنین اینكه اتومبیل‌ها نقش اساسی دارند و موتورسیکلت‌های غیراستاندارد، آلایندگی را تشدید می‌کنند و اگر عوامل گرمایشی در منازل مسكونی و شوفاژخانه‌ها استاندارد نباشد، مطمئناً در ایجاد آلودگی مؤثر است. از طرفی صنایع كوچ و بزرگ اطراف تهران و شهرهای بزرگ مؤثر هستند و هركدام درصدی دارد.»
وی تأکید می‌کند: «اگر بخواهیم بگوییم همه چیز به سوخت اتومبیل بستگی دارد مطمئناً این‌گونه نیست ما سوخت بدون‌سرب داریم و این اقدام ارزشمندی است، اگر كیفیت ساخت سوخت در بخش دیگری ایراد دارد، آیا باید بگوییم بنزین بدون سرب تأثیر نداشته است؟ همه این مسیرها كه اصلاحی است درصدی تأثیر دارد به شرطی كه دوام داشته باشد و بقیه پارامترهایی كه انجام نشده را هم بتوانیم حل‌وفصل كنیم.»
ارجمندی به خودروهای دوستدار طبیعت و لزوم برخورداری از آنها در حمل‌ونقل شهری گفت و بیان داشت: «بها دادن به خودروهای دوستدار طبیعت را باید شروع كنیم، برای رفت‌وآمدهای كوتاه اینها در دستور كار است و مقاومت کردن بخش‌هایی مثل وزارت صنایع، وزارت نفت و حمل‌ونقل عمومی و اینكه بگویند تأثیری ندارد و اتومبیل‌ها استاندارد است درواقع اصل مسئله را زیر سؤال بردن است و فرارکردن از مسئله است.»
70 درصد آلایندگی مربوط به مافیای خودروست
برخی کارشناسان متهم اصلی را خودروهای فرسوده و دانش فنی ناقص اعمال شده در صنعت خودروسازی معرفی می‌کنند.
علیرضا نورپور، استاد دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران که اتفاقاً در رشته مکانیک تبدیل انرژی فارغ‌التحصیل شده، معتقد است که آلودگی تهران و کلان‌شهرها تماماً به دلیل خودروهای بی‌کیفیت و فرسوده داخلی است و بقیه عوامل نقش چندانی در این زمینه ندارند.
این استاد دانشگاه در گفت‌وگو با برنا می‌گوید: «به عنوان کسی که از سال ۱۳۷۵، به طور مستقیم یا این موضوع سروکار دارد قاطعانه اعلام می‌کنم که سهم آلایندگی خودروها در ایران اصلاً قابل‌قیاس با آلایندگی صنایع نیست، به‌طوری‌که بین ۶۰ تا ۷۰ درصد آلایندگی ناشی از عملکرد خودروهای ماست. واقعیت این است که صنعت خودروی ما به لحاظ تکنولوژی حقیقتاً قدیمی است، مثلاً کاتالیست‌های ما به‌خوبی عمل نمی‌کنند و در نتیجه نمی‌توانند نقش خود را به عنوان تسویه‌کننده آلاینده‌های هوا به‌خوبی ایفا کنند.»
این کارشناس در ارتباط با کیفیت خودروهای داخلی معتقد است: «در خودروهای داخلی روی صفحات مشبک داخل کاتالیست‌ها، با مواد ارزشمندی مانند پالادیوم، طلا، وانادیوم و... پوشانده می‌شوند. ارزش این مواد به حدی است که تولیدکنندگان ایرانی ترجیح می‌دهند که لایه نازکی از آن را روی صفحات مشبک کاتالیست‌ها بریزند. برای همین کاتالیست‌های ما نمی‌توانند نقش مؤثر خود را به طور کامل در تسویه آلاینده‌های خودروها ایفا کنند.
این کارشناس در ادامه می‌گوید: «وقتی شما به تعمیرگاه هم مراجعه می‌کنید و می‌خواهید این سنسور را درست کنید، تعمیرکار معمولاً فقط آن را عوض می‌کند در حالی که باید آن را با برنامه کامپیوتر خودرو شما منطبق کند.
برای همین دوباره سنسور اکسیژن عملکرد بسیار بدی را خواهد داشت و آلاینده محسوب می‌شود.»
نورپور در پاسخ به این سؤال که گفته می‌شود زباله‌سوزها نیز نقش مؤثری در آلودگی هوا دارند، می‌گوید: «مگر ما چقدر زباله‌سوز در کشور داریم؟ در همین تهران فقط یک زباله‌سوز ۳۰۰ تنی داریم که بیشتر هم خاموش است.
این در حالی است فقط در توکیو، بیش از ۲۰ زباله‌سوز دائماً کار می‌کنند؛ ولی هوای آنها مانند ما آلوده نیست. واقعیت این است که وقتی به طور متوسط سالانه حدود یک میلیون خودروی بی‌کیفیت به یک فضای بسته؛ مانند تهران اضافه می‌شود که تازه شرایط اقلیمی آن هم شامل وارونگی هوا و کاهش وزش باد‌ها و کاهش بارش‌هاست، اصلاً مازوت‌سوزی چند نیروگاه یا فعالیت چند زباله‌سوز نمی‌تواند؛ مانند آنها فضا را آلوده کند.»
این استاد دانشگاه در پاسخ به سؤال برنا درباره سهم مازوت در آلودگی هوا می‌گوید: «سهم آن بسیار ناچیز‌تر از سهم قدیمی بودن تکنولوژی منسوخ شده خودروها است. در برخی نیروگاه‌ها مانند شازند یا رجایی‌شهر جهت وزش باد به‌گونه‌ای است که آلاینده‌ها را به سمت مراکز سکونتی می‌کشاند وگرنه آنها نیز چندان تأثیرگذار نیستند.»
این کارشناس در پایان عنوان می‌کند: «می‌توان با یک‌سری تدابیر این چالش را تا حدود زیادی مرتفع کرد.
مثلاً با ساخت قطعات باکیفیت خودرو، نظارت بر استاندارد بودن خودروهای تولیدی، نصب فیلتر‌های چندگانه یا خاص روی دودکش‌های صنایع و... مگر کشور‌های دیگر برای حل این معضل چه کرده‌اند؟ ما هم می‌توانیم هوای پاک داشته باشیم؛ ولی به‌شرط اینکه بخواهیم و بتوانیم از پس مافیا برآییم.»
در پایان باید گفت؛ تعطیلی مکرر ادارات و مؤسسات نیز سبب تحمیل خسارات جبران‌ناپذیر به جامعه می‌شود و بهتر است مسئولین مربوطه در این رابطه به دنبال راه‌حل‌های بنیادین باشند. تشکیل جلسات اضطرار و اعلام تعطیلی راهگشا نیست.
تعطیلی مدارس نیز آنگونه که مسئولان وزارت آموزش‌وپرورش می‌گویند، روزانه هزار میلیارد تومان هزینه دارد و از سوی دیگر افت یادگیری دانش‌آموزان را به همراه دارد که جبران آن امکان‌پذیر نیست.